Felix Antoni s. Antoniego (linia po Adrianie 1)

Urodzony w 1784 r. w Hornówku z Antoniego i Salomei z Głuchowskich, zm. 26.05.1861 r. Był dziedzicem Białowieżyna. Chociaż po Felixie pozostało niewiele informacji, to jednak zasługuje na pamięć, choćby ze względu na uzyskanie potwierdzenia szlachectwa w 1838/1840 roku - sygn. 201/1838. Imię Felixa wymieniają:

- Herbarz Polski, Rodzina S. Uruskiego, cyt.: ”Antoni ożeniony z Salomeą Głuchowską, pozostawił syna Feliksa, dziedzica dóbr Białowierzyna, w guberni płockiej, wylegitymowany w Królestwie 1838 r.”,

- Herbarz Polski Adama Bonieckiego i Artura Reiskiego, cyt.: „udowodnił swoje szlachectwo w Królestwie Feliks, syn Antoniego, wnuk Andrzeja, prawnuk Michała, praprawnuk Macieja, syna Adryjana, w 1838 r.”

Ożeniony był z Franciszką Woźnicką, z małżeństwa tego urodziło się trzech synów:

- Wincenty Adam ur. w 5.04.1824 r., zmarły w Rydze bezpotomnie,

- Ignacy Józef ur. 31.07.1825 r. właściciel Kopertyna, ożeniony z Marią z Grudzińskich, z małżeństwa, którego urodziły się cztery córki: Leokadia, Maria, Bronisława oraz Wincenta,

- Józef Antoni ur. 19.03.1832 r. w Tupadłach, zm. po 1882 r., dziedzic Białowieżyna, który był ożeniony z Symforią z Kowalewskich. Małżonkowie posiadali dziesięcioro dzieci: pięć córek i pięciu synów.

Należy zaznaczyć, że po powstaniu listopadowym, król Polski Mikołaj wydał w 1836 roku „Prawo o Szlachectwie w Królestwie Polskim”. Szlachta chcąc potwierdzić swoje szlachectwo, musiała przedstawić dowody szlachectwa i wylegitymować się nimi przed urzędem do tego powołanym - Heroldią Królestwa Polskiego. Miało to na celu weryfikację szlachty polskiej, w domyśle pauperyzację tej klasy społecznej. Utrzymanie tytułu szlacheckiego, czyli herbu, zostało obwarowane pewnymi warunkami, m. in. posiadaniem majątku ziemskiego oraz powołanie się na dokumenty potwierdzające pochodzenie. Procedury powyższe dotyczyły tylko szlachty mieszkającej w granicach Królestwa Polskiego, w zaborach pruskim i austriackim nie było takich rygorów.

W Archiwum Głównym Akt Dawnych w Warszawie II Rada Stanu, sygnatura 1/152 str. 28 znajduje się następujący dokument, który wg ówczesnych przepisów był jednym z elementów do uzyskania przez Felixa potwierdzenia szlachectwa.

        „11. C No 380/4 P. Felix Chełmicki herbu Nałęcz, składa Dekret nr 1775 zapadły dowodzący, iż poniegdy Adryanie Chełmickim około roku 1650 umarłym, dobra Mokowo, Płomiany i część Chudzewa na dzieci tegoż a między innymi Macieyowi do podziału przypadły oraz że tenże Maciey Chełmicki miał syna Michała a wnuka Andrzeja. Podający jest wnukiem Andrzeja i nie miał kryminalnych procesów.”

        W wyniku złożenia dekretu oraz spełnieniu innych, określonych prawem warunków, wydany został dokument, który mimo upływu ponad stu siedemdziesięciu lat, w nienaruszonym stanie przetrwał do dnia dzisiejszego.

Treść powyższego (awersu), z zachowaniem oryginalnej pisowni, jest następująca:

 „Swiadectwa Nr 3, 408, Dziennika G-go Nr 38, 194, Księgi Litera C, Numer koleyny 201. Heroldya Królestwa Polskiego. Z mocy Artykułów 51 i 60 Prawa o Szlachectwie w Królestwie Polskiem zapadłego w roku 1836. Rozpoznawszy dowody złożone przez Pana Chełmickiego Felixa Antoniego (dwóch imion) Dziedzica dóbr Białowierzyn i uznawszy takowe za dostateczne na zasadzie decyzyi Rady Stanu oznaymioney przez Wypis Protokółu posiedzenia z dnia 17/29 Grudnia roku 1838 opinią Heroldyi zatwierdzaiącey, udziela niniejsze Świadectwo iako Pan Chełmicki Felix herbu Nałęcz iest Szlachcicem Królestwa Polskiego, wraz z potomstwem prawem płci oboiey w Kraiu zamieszkałem, lub z dozwolenia Rządu w Rossyi, albo za granicą przebywaiącem. Wskutek czego, Pan Chełmicki Felix wpisanym bydź może do Ksiąg Szlachty dziedziczney, która nabyła tego Stanu ogłoszeniem wyżey wymienionego Prawa. O tem Deputacya Szlachecka Świadectwo niniejsze z podpisem Presesa i Dyrektora Kancelaryi Heroldyi, opatrzone Yey pieczęcią, wydane zostaie Panu Chełmickiemu Felixowi Antoniemu. Działo się w Warszawie na posiedzeniu dnia 16/28 Lutego roku 1840. Podpisali: Członek Rady Stanu Królestwa Prezes Heroldyi Alexander Hrabia Colonna Walewski, Członek Heroldyi Dyrektor Kancelaryi Wincenty Matuszewski”.

Treść rewersu, zawierająca informacje uzupełniające, z zachowaniem oryginalnej pisowni, jest nastepująca:

„Deputacya Szlachecka Guberni Płockiey Zaświadcza niniejszym, jako pan Chełmicki Felix Antoni dwóch imion Dziedzic Dóbr Białowieżyna złożył prawem przepisaną opłate w stemplu administracyjnym ceny Złotych pięćdziesiąt, który skasowany i Heroldyi Królestwa Polskiego przesłany został. W Płocku dnia 17/29 Października 1840 roku. Rzeczywisty Radca Stanu Prezes (podpis nieczytelny) Dyrektor Kancelaryi (podpis nieczytelny)”.  

Felix Chełmicki przekazał dyplom potwierdzenia szlachectwa swemu najmłodszemu synowi Józefowi Antoniemu (ur. 1832r., zm. po1882r.), który z kolei powierzył ten akt także swemu najmłodszemu synowi – Edwardowi (ur. 1878 zm. 1954 r.), po Edwardzie potwierdzenie szlachectwa przejął na przechowanie wnuk Edwarda – Janusz (ur. 1950 r.), co dokonało się już w końcu dwudziestego wieku.

Felix był właścicielem dóbr Tupadły, w 1834 roku na mocy kontraktu z dnia 5 czerwca 1834 r. za sumę 34.100 Złote polskie nabył dobra ziemskie o nazwie Białowieżyn, które jak to wynika z księgi hipotecznej zajmowały obszar, co najmniej 210 Mórg, czyli około 120 hektarów. Majątek Białowieżyn Felix przekazał swemu najmłodszemu synowi Józefowi Antoniemu na podstawie kontraktu z dnia 2/14 marca 1859 roku za umówiony szacunek 60.000 Złotych polskich. Informacje o dalszych losach najbliższej rodziny Felixa oraz majątku ziemskiego Białowieżyn znajdują się w biogramie Józefa Antoniego.

Felix Antoni Chełmicki zmarł 26 maja 1861 roku w swoim dworze w Białowieżynie, przeżywszy 77 lat.

        Skonfiskowany przez zaborcę majątek Witoszyn wykupił teść Eustachego Jaranowski na korzyść dwóch jego pozostałych córek. Po powrocie z Syberii Eustachy osiadł w majątku swojego zięcia Alexego Otto-Trąbczyńskiego i córki Antoniny w Kawnicach, którzy byli dla niego wsparciem do końca życia. Kapitan Eustachy Chełmicki zmarł 14 lipca 1852 roku, pochowany został w grobowcu rodziny Mielęckich i Trąbczyńskich – rodzin wielce patriotycznych, z którymi przez mężów spokrewnione były: córka Eustachego Antonina Otto – Trąbczyńska i wnuczka Maria Mielęcka. Przez wiele lat siedzibą połączonych rodów Mielęckich i Otto - Trąbczyńskich był dwór w Kawnicach. Dodać należy, że mąż Marii - Ludwik był młodszym bratem Kazimierza Mielęckiego przywódcy postania styczniowego na ziemi włocławskiej i awansowanego przez Rząd Narodowy do stopnia pułkownika i naczelnika sił zbrojnych woj. Mazowieckiego.

　Kurjer Warszawski w numerze 219 z 8 (20) sierpnia 1852 roku na stronie 2 (1156) zamieścił nekrolog następującej treści:

        Będąc właścicielem Okalewa, Ignacy po ukończeniu 24 lat - 31 stycznia 1818 roku ożenił się z Kordulą Lasocką z Wilkanowa córką Floriana i Nakwaskiej, panną trzy lata młodszą, którą pokochał czystą, bezinteresowną miłością, jak sam wyraził się o swych uczuciach do Korduli w „Kronice”.  
        Z małżeństwa tego urodziło się troje dzieci: syn Adolf i dwie córki: Maria i Karolina oraz czworo zmarłych w wieku niemowlęcym.

        Wzniesioną w roku 1800 przez Mikołaja Chełmickiego kaplicę w ogrodzie dworskim, Ignacy przebudował  w 1846 r. na kościół w stylu neoromańskim na planie krzyża.

 

Z lewej: kościół w Okalewie, fot. z prawej: wnętrze kościoła. Fot Stefan Ch.

        W notatkach uzupełniających do „Kroniki” (strona 181 rękopisu) Ignacy napisał, że w kościele tym w 1862 roku ufundował tablicę pamiątkową, która wmurowana została po prawej stronie ołtarza głównego z następującymi napisami:

„ś. p. Mikołajowi Chełmickiemu dziedzicowi Okalewa, Generałowi Konfederacyi Kościuszkowskiej Ziemi Dobrzyńskiej, zmarłemu bezdzietnie w r.1808 w Toruniu. Pochowanemu w grobach klasztoru Ojców Reformatorów w Podgórzu. Obywatelowi dobrze zasłużonemu Bogu, Kraiowi, rodzinie i ludzkości. Stryjowi swemu i Opiekunowi” tudzież

„ś. p. Stanisławowi Chełmickiemu zmarłemu w r. 1800 i Klarze z Nałęczów, zmarłej w r. 1850 małżonkom, których zwłoki spoczywają w grobie Klasztoru O. O. Karmelitów w Oborach, najlepszym i poświęcającym się dla dobra swych dzieci rodzicom.
Na znak nie wygasłej wdzięczności i uwielbienia, za pozostawione przez Nich niczem nie skalane Imie i poczciwie zapracowany majątek, w duchu rzetelnej prawdy i sprawiedliwości, jako Synowiec i Syn ten kamień położył. Z czułem westchnieniem Dusze ich poleca Opiece Boskiej. Modlitwę za Nich i Imiona przekazuje sercu i pamięci następnych pokoleń Ignacy Chełmicki.

Ponadto w rękopisie kroniki, na stronach 182 – 183, Ignacy napisał, że koszty tego przedsięwzięcia wyniosły:
Tablice białego marmuru 333 zł 10 gr.
Litery wyzłacane 253 zł 10 gr.
Upakowanie 6 zł 20 gr.
Cały rachunek kamienia 593 zł 10 gr.

        Obecnie po zmianach dokonanych w czasie kolejnych remontów, przeprowadzanych przez proboszczów, tablica znalazła się w mniej eksponowanym miejscu – na bocznym filarze (pod chórem).

Zdjęcie tablicy pamiątkowej w kościele, w Okalewie ufundowanej przez Ignacego Chełmickiego w 1862r. Fot. Stefan Ch.

        W kaplicy okalewskiej ufundowany został grób familijny w linii prostej od Ignacego, w którym jako pierwsze, spoczęły zwłoki synka trzyletniego Juliana i Karoliny Chełmickich, zmarłego 28 kwietnia 1866 roku.

        Z racji wykształcenia Ignacy Chełmicki zaangażował się w życie gospodarcze i publiczne kraju. Trzykrotnie wybierany był do władz Towarzystwa Kredytowego Ziemskiego, najpierw, jako Radca Dyrekcji Płockiej, później Prezes tego Towarzystwa w Województwie Płockim a na koniec, jako Radca Komitetu Towarzystwa w Warszawie. W tym samym czasie dotrzymał propozycję objęcia fotela kasztelana w Senacie, której nie przyjął, ponieważ ustąpił ją, jak sam napisał bardziej zasłużonym.

        Korespondował z Józefem Ignacym Kraszewskim. W Bibliotece Uniwersytetu Jagiellońskiego zachował się jeden z listów Ignacego do J. I. Kraszewskiego, którego fotokopię uzyskałam w lutym 2011 r.

        Daruj mi Pan, że z dalekiego kąta dawnej ziemi Dobrzyńskiej, przerywam Mu chwile, poświęcone może ważniejszym sprawom. Powody jednakże do tego znajdziesz Pan, iak sądzę dosyć usprawiedliwione, gdy Mu powiem: że to starzec osiemdziesiąt kilkoletni, boleśnie zadraśnięty w swoich uczuciach, podnosi głos za krzywdę wyrządzoną imieniowi, które iakkolwiek nierozgłośnie w narodzie, nie inną przecież piękną kartę w historyi zajmuie. Porównaj Pan mój podpis, z nazwiskiem bohatera powieści Iego, drukuiącej się obecnie w Wieku, a domyślisz się o co rzecz chodzi. Tak szanowny Panie „nomina sunt odiosa”. Iest to zasada przyięta przez wszystkich szanuiących siebie i publiczność autorów. Każda powieść, z wyższą i zacną tendencyą, nie może mieć na celu ośmieszenie imion żyiących rodzin, co nieiednemu podaie wątek do wyszukiwania i upatrywania prawdopodobieństwa w przytaczanych zdrożnościach, odnośnie do tychże rodzin.
        Ieżeli zaś powieść ma być satyrą, to takowa według słów poety: …”w szczególności nikomu nie łaie, czołem biie osobom, gani obycie”. Tem więcej zadziwia, przeto i tem dotkliwsze iest odstąpienie od tej zasady autora, szeroko rozniesionej w kraiu i za kraiem sławy. Chciałbym wierzyć, że to się stało mimo woli Iego, a iednakże nie przypuszczam, aby nazwisko, które noszę, było Mu obce, tak iak nie mogą być Mu tajne źródła, a mianowicie: Kroniki Długosza i Kromera, Archiwum Koronne fol.10. karta 10., Opisanie Ziemi Dobrzyńskiej p. Gawareckiego, Herbarz Paprockiego. Biblioteka Warszawska z r. 1842, tom IV, strona 919, wreszcie Kółko Domowe z miesiąca czerwca 1843 str.: 72, 74, z których płynie dowód, że rodzina, której mam szczęście być potomkiem, począwszy od 14-go wieku, aż do ostatnich czasów, dobrze się zasłużyła ojczyźnie, i tak się słusznie redaktorka Kółka Domowego wyraża: …”Wprawdzie nie widzimy, aby rozpierała się wyniośle obok tronu na krzesłach senatorskich, lecz zacnie sprawowanemi posługami obywatelskiemi, składała się wytrwale każdem pokoleniem na najiędrniejszą treść życia narodowego”. Nie przytaczam tego dla próżnej chluby, bo nie iestem bałwochwalczym czcicielem przeszłości, nie przeczę także, że mogą być i tu wyiątki, bo gdziesz ich nie ma? Nie mniej iednak, miła iest mi pamięć moich przodków, którzy na chlubne zasłużyli wspomnienie, a nawzaiem boli mnie sponiewieranie /iakoby z pewnym celem/ ich imienia, bo przecież nie trudnoby było użyć innego nie drażniącego niczyiey miłości własnej. Powiedziano gdzieś i słusznie: „w ilu par milionie, żyie święta i miłości, tyle żyie święta w łonie, i narodu, i ludzkości, więc rodzina to naród: czem dla narodu są imiona sławnych i zasłużonych w ojczyźnie mężów, tem dla rodziny być powinny cnoty i zasługi ich przodków. Pamięć iak iednych tak drugich, iest to palladium, którego promienie nowemu pokoleniu przyświecać maią; nie godzi się więc śmiesznością okrywać tego, co dla narodu lub rodziny świętem być powinno.
    Sądzę, że Szanowny Pan uznasz słuszność pobudek, które mnie skłoniły do uczynienia niniejszej do Niego odezwy, i przebaczyć raczysz zbyt może długą gawędę moią, przepełnione bowiem żalem uczucie, nie może zbyt wąskim płynąć korytem. Mam przy tem nadzieię, że szlachetnem uznasz słuszności, raczysz zapewnić mi wszelkie możliwe zadośćuczynienie. Czego oczekuiąc, miło mi wyrazić mój wysoki dla Niego szacunek i poważanie.

                                                                                                                                                                                Ignacy Chełmicki
Pisałem w Okalewie pod Rypinem
Dnia 21 kwietnia 1875.”

         List ten pisał człowiek 82-letni, jeszcze w pełni sił intelektualnych, który został osobiście głęboko dotknięty przez znanego pisarza na skutek użycia w powieści pt. „Kawał literata” nazwiska „Chełmicki” w sposób ośmieszający.
         Tytułowym bohaterem jest Tomasz (Chełmicki) Chełmowski. W powieści jest on synem byłego żołnierza, który po skończeniu służby pracuje, jako woźny w Akademii Bialskiej (w Białej Podlaskiej). Po śmierci ojca Tomasz kończy Akademię, a odkrywszy swój talent pisarski, postanawia wyruszyć w świat, by zrobić karierę literacką. Przez kilka lat ima się różnych zajęć. Będąc pisarzem u pewnego podkomorzego, zakochuje się w jego córce, lecz że panu podkomorzemu nie są w smak te amory, wypędza Tomasza w niezwykle brzydki sposób. Bohater nie przypuszcza, iż los zetknie go jeszcze w przyszłości z rodziną podkomorzego i ukochaną. Tymczasem Tomasz przybywa do Warszawy. Spryt, buta, niezwykła pewność siebie i wyjątkowa zdolność do łgarstwa sprawiają, iż zaczyna odnosić pierwsze sukcesy w wyższych sferach stolicy.  Na podstawie losów Tomasza Chełmowskiego autor w powieści daje obraz życia społeczno-kulturalnego stolicy końca XVIII wieku, wyższych sfer Warszawy, atmosferę dworu królewskiego i rezydencji magnackich. Można z tej powieści wiele dowiedzieć się o polskim życiu naukowym i literackim tego okresu. Na drugim planie pisarz opisał stolicę okresu Sejmu Czteroletniego, a także przygotowania do zbliżających się reform społeczno-politycznych uchwalonych przez tenże sejm. Głównie jednak powieść doskonale oddaje atmosferę codziennego życia wyższych sfer stolicy, szczególnie pod kątem ich zepsucia obyczajowego.

         „Kawał literata” publikowany był po raz pierwszy na łamach „Wieku” i „Gazety politycznej, literackiej i społecznej” w 1875 r. w numerach od 68 do 119 z pewnymi przerwami. Wydanie książkowe uzyskało zezwolenie cenzury rosyjskiej jeszcze w tym samym roku, 25 sierpnia. Ukazało się drukiem w roku następnym, tj. w 1876, w Warszawie nakładem Księgarni Gebethnera i Wolffa, Krakowskie Przedmieście 15. W pierwodruku główny bohater, wierszokleta, nosi w całej prawie pierwszej części powieści nazwisko Chełmicki, na pozostałych zaś stronach, aż do końca – Chełmowski. Na stronie 97, na której po raz pierwszy ukazało się nazwisko Chełmowski, pod tekstem, znajduje się następująca uwaga autora: „Chełmowski, nie zaś Chełmicki, jak w poprzednich arkuszach z powodu niewyraźnego pisma drukowano”. Zmianę nazwiska głównego bohatera wywołał wyżej zaprezentowany list Ignacego Chełmickiego, który wystąpił z pretensjami do autora i osiągnął zamierzony cel.

        Jednakże trudno dziwić się Kraszewskiemu, autorowi kilkuset powieści historycznych, że bohaterów swoich powieści obdarzał nazwiskami często do końca nieprzemyślanymi, które miał w pamięci z różnych okresów życia. Zapewne, w tym przypadku, pamiętał nazwisko Chełmickiego z Liceum Warszawskiego, z którym uczył się w jednej klasie. Mowa jest tu o Józefie Karolu Konradzie koledze z Żoliborza, późniejszym generale.
        Z treści listu wynika, że Ignacy biegle władał językiem łacińskim, znał dobrze historię i literaturę. List ten jest przykładem użycia pięknej staropolszczyzny oraz świadczy o tym, że autor, choć mocno zraniony, to jednak pozostał pełen galanterii i dobrego wychowania.

        O patriotyzmie świadczy postawa Ignacego w czasie powstania listopadowego, bowiem ofiarował ze swego majątku 50 wołów na rzecz wojska polskiego. Był inicjatorem oczynszowania chłopów w swych dobrach oraz rzecznikiem oświaty wśród ludu. Ufundował pierwszą szkołę ludową w Okalewie. Zajmował się też publicystyką. W 1859 r. ogłosił drukiem „Uwagi i myśli zmierzające do udoskonalenia moralnego”, „Tablice genealogiczne do Historyi Polski” oraz w 1867 roku „Ćwiczenia religijno-moralne na drodze postępu cywilizacji Chrześcijańskiej”. Z tekstu pierwszej z tych książek można wywnioskować, że autor znał dobrze ekonomię polityczną, wszak uczył się jej w Szkole Prawa i Administracji w Warszawie. Także ciekawe są rozważania Ignacego o wartości pracy ludzkiej. Pisał, że „w obecnym więc systemacie układów i ruchu społeczeństwa, wszystko się odnosi do pracy, jest ona powszechną dźwignią potęgi ludzkiej nad naturą..." Dochód uzyskany ze sprzedaży tych książek przeznaczony został przez autora na rzecz szpitala w Rypinie, którego budowę rozpoczęto w 1861 roku.

        W roku 1853 zdał gospodarstwo dzieciom a sam zajął się spisaniem, liczącej 202 stron kroniki rodu, którą ukończył w listopadzie 1867 roku. Obecnie rękopis „Kroniki Domu Chełmickich od roku 1409” znajduje się w Bibliotece Ossolińskich we Wrocławiu, skąd autorka tego tekstu pozyskała fotokopie. Niżej zaprezentowane zostały fotokopie kilku stron tego cennego rękopisu.

Fotokopie kilku wybranych stron rękopisu „Kroniki Domu Chełmickich od roku 1409”
uzyskane z Zakładu Naukowego Biblioteki Ossolińskich we Wrocławiu. Fotokopie ze zbiorów Z.S.

                W dniu 24 czerwca 1853 r., o czym napisał w „Kronice”, spisany został akt notarialny, na mocy, którego Ignacy i Kordula, małżonkowie Chełmiccy, przekazali swe dobra synowi Adolfowi, córki zaś, Maria i Karolina, otrzymały w posagu po 100 000 złp. Ignacy w dniu 29 października 1859 r. przed rejentem St. Kuczborskim w Warszawie ustanowił stypendium dla trzech studentów, w tym jedno duchowne, dla młodzieńców z rodu Chełmickich o łącznej sumie 30 000 rubli w srebrze z procentem 5 od sta rocznie. Stypendium to nosiło imię fundatorów — Ignacego i Korduli Chełmickich. W akcie hipotecznym suma ta zabezpieczona została na zawsze na dobrach okalewskich i każdorazowy właściciel tych dóbr zobowiązany został przez fundatorów do wypełniania ich woli. W wypadku niewywiązania się przyszłych właścicieli dóbr okalewskich z wyżej powziętych zobowiązań, w myśl art. 910 kodeksu cywilnego wówczas obowiązującego, darowizna ta mogła być ściągnięta przez odpowiednie władze państwowe. Z przekazów ustnych, zachowanych w rodzinie wiadomo, że z tego stypendium korzystał ks. Zygmunt Chełmicki, jednakże faktu tego nie potwierdza żaden dokument. Ponadto Ignacy Chełmicki zastrzegł dla siebie i żony prawo dożywocia na dobrach okalewskich na sumę 100 000 złp. i zobowiązał swego syna do wystawienia przy pałacu oficyny, w której spadkodawcy mieli zamieszkać. Z resztek, jakie mu pozostały po oddaniu majątku dzieciom, pięć tysięcy zł przeznaczył na zakup zegarków dla dziesięciu wnuków, t. j. po 200 zł dla każdego, po dojściu do wieku, jaki rodzice uznają za stosowny. Ignacy wyjaśnił w „Kronice”, że odziedziczone majątki rzadko są rękojmią szczęścia, gdyż ludzie przy nich przyzwyczajają się do marnowania czasu i lekceważenia owoców pracy. Zegarek jest najpożyteczniejszym i niezbędnym narzędziem, które człowiekowi zawsze przynosi pożyteczną usługę.

        Małżonkowie Chełmiccy doczekali sędziwego wieku: Ignacy zmarł 11 grudnia 1877 r., jego żona Kordula dwa lata wcześniej, tj. 21 marca 1875 roku. Obydwoje pochowani zostali na cmentarzu parafialnym w Skwirlnie. „Gazeta Toruńska” w nr 296 z dnia 23 grudnia 1877 roku zamieściła krótki artykuł o uroczystościach pogrzebowych ś. p. Ignacego.

Wycinek z „Gazety Toruńskiej” nr 296 z 23 grudnia 1877 r.

        Tekst powyższego (z zachowaniem oryginalnej pisowni) jest następujący: „Z Rypińskiego, 21 grudnia. Wracam z pogrzebu. Co tylko zanieśliśmy na barkach naszych na cmentarz parafialny w Skrwilnie drogie całej okolicy zwłoki śp. Ignacego Chełmickiego z Okalewa. Starzec 85-cioletni. Patryarcha okolicy zasnął w Bogu 14 bm. Ośmielam się użyć wyrażenia „zasnął w Bogu”, bo śmierć miał nadzwyczaj lekką, a jako prawdziwy chrześcijanin, sposobił się do niej od dawna.

        Nie wchodząc w to, czy i kiedy zdolniejsze pióro odda hołd należny pamięci czcigodnego męża, idę tylko za uczuciem własnego serca, aby wyrazić publicznie to, czem ono przepełnione dla niego. Przez pół wieku, z blizka patrzyłem na czyny prywatne i obywatelskie zgasłego męża; od mojej młodości zaszczycany jego względami i dowodami prawdziwej życzliwości, nosiłem dla niego cześć, jak dla ojca to też stratę, jaką przez śmierć jego ponieśli wszyscy, odczuwam sercem synowskim. Od dawna przywykliśmy uważać śp. Chełmickiego za patriarchę naszej okolicy, a to chlubne miano nie samą liczbą lat pozyskał, ale cnotami prawdziwie staropolskiemi, opartemi na gruntownej pobożności. Nieraz z głębokiem wzruszeniem podzielałem uczucia jego religijne, które były posadą wszystkich jego czynności, wszystkich dążeń i nadziei!... Z tej gruntownej posady szły jego uczynki, które chlubę naszej okolicy przynoszą, bo los włościan obszernych dóbr swoich od lat 30 przeszło polepszył i oczynszował ich na bardzo łagodnych warunkach, i nieraz byliśmy świadkami życzliwych objawów wdzięczności.”

        Ten piękny pośmiertny tekst, pełen hołdu i czci dla ś. p. Ignacego Chełmickiego świadczy, jak wielkim i szanowanym a jednocześnie skromnym był za życia.
 

Bibliografia:

1/  Ignacy Chełmicki – „Kronika Domu Chełmickich od roku 1409”, fotokopie rękopisu z Biblioteki Ossolineum we Wrocławiu na podstawie zlecenia Z.S z dnia 23 lutego 2011r.,
2/  Adam Boniecki i Artur Reiski – „Herbarz Polski”. Tom 2, Warszawa 1904 – 1934,
3/  Henryk Miłoszewski – Kościoły Ziemi Dobrzyńskiej, Toruń 2007r.
4/  Józef Ignacy Kraszewski – „Kawał literata”, Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, Warszawa 1980

        s. Wincentego i Julii z Sokołowskich (urodzony 10 marca 1851r. w Warszawie  i tam zmarł 3 lipca 1922 r.). Różne publikacje podają inną datę urodzenia, a mianowicie 10 maja lub 21 maja, jest to jednak ewidentny błąd, ponieważ dokumentem nadrzędnym w tej sprawie jest akt urodzenia. W Archiwum Państwowym w Warszawie zachowało się świadectwo urodzenia Zygmunta:

        „Działo się w Warszawie Dwudziestego Siódmego Maja Tysiąc Ośmset pięćdziesiątego pierwszego roku o godzinie szóstej w wieczór. Stawił się Wincenty Chełmicki Urzędnik Skarbowy lat trzydzieści cztery mający, w Warszawie przy ulicy Żelaznej pod Liczbą Tysiąc sto dwadzieścia zamieszkały, w przytomności Jakóba Strzeczewskiego Prezesa Sądu Kryminalnego i Felicjana Sokołowskiego Referenta Kommissyj Rządowej Spraw Wewnętrznych i Duchownych, pełnoletnich w Warszawie zamieszkałych i okazał Nam Dziecię płci Męskiej urodzone tu w Warszawie na Dniu Dziesiątym Marca roku bieżącego o godzinie 6 Szóstej w wieczór z jego Małżonki Julii z Sokołowskich lat Dwadzieścia Sześć mającej. Dziecięciu temu na Chrzcie Świętym w dniu dzisiejszym przez Księdza Tomasza Myślińskiego Kanonika Katedry Płockiej odbytym, nadane zostały imiona: Zygmunt Ignacy Damazy, a Rodzicami jego chrzestnymi byli wyżej wspomniany Jakób Strzeczewski i Alexandra Sonnenberg, Felicjan Sokołowski i Joanna Borzęcka. Akt ten po przeczytaniu podpisanym został.
Xiądz Leon Topolski za proboszcza, Wincenty Chełmicki, Jakób Strzeczewski, Felicjan Sokołowski”.

        Młody Zygmunt pierwsze nauki pobierał w domu pod okiem rodziców Wincentego i Julii z Sokołowskich. Ojciec jego Wincenty Aleksander był urzędnikiem skarbowym w Warszawie, co wynika z zachowanego aktu urodzenia. Nie ma jednoznacznego dowodu na to, gdzie ukończył gimnazjum, jedne źródła podają Chełmno, inne Warszawę. W 1868 r. wstąpił do Seminarium Duchownego w Płocku, prawdopodobnie na wykształcenie uzyskał stypendium z fundacji rodzinnej ustanowionej przez Ignacego Chełmickiego z Okalewa. Ustna informacja o tej sprawie zachowała się w rodzinie. W 1869 roku otrzymał święcenia niższe, a w 1872 został subdiakonem, studia teologiczne kontynuował w Münster w Westfalii, gdzie przebywał pod zmienionym nazwiskiem. Po powrocie z zagranicy 20 września 1873 roku został wyświęcony na kapłana i przez parę lat pełnił obowiązki wikariusza przy katedrze płockiej, w roku 1877 przeniósł się do Warszawy, gdzie został rektorem kościoła św. Ducha (dawniej oo. paulinów), wygłaszał tam kazania po niemiecku i udzielał sakramentów niemieckiej społeczności Warszawy.

        W 1872 roku napisał list do Józefa Ignacego Kraszewskiego, przedstawiając mu do oceny jedno z kazań, jakie wygłosił z okazji Wielkiego Postu. Kazanie to w liście nazwał niezwykle skromnie „ubogim owocem swej pracy”. List został odnaleziony w Bibliotece Jagiellońskiej a jego kserokopia prezentowana niżej:

        21-letni Zygmunt napisał ten list do sześćdziesięcioletniego uznanego i niezwykle poczytnego pisarza, publicysty i historyka. W 1872 roku J. I. Kraszewski miał już na koncie większość swojego literackiego dorobku, kilkaset utworów, w tym: 76 – tomowe dzieło historyczne „Dzieje Polski”, 102 – tomowy „Zbiór powieści” czy też imponujące „Kroniki z podróży 1858 – 64”.

    List do Kraszewskiego a także inne listy zaprezentowane tutaj oddają klimat czasów i pisane są wspaniałym fredrowskim, dziewiętnastowiecznym językiem, pełnym upiększeń, grzeczności i galanterii, które obecnie już przeminęły.

    W 1878 roku na nabożeństwie żałobnym za duszę ś. p. Józefa Mianowskiego – byłego rektora Szkoły Głównej Warszawskiej, wygłosił mowę, którą zwrócił na siebie uwagę ówczesnej inteligencji warszawskiej. Biskup Michał Godlewski w Polskim Słowniku Biograficznym t. III. (Polska Akademia Umiejętności, Kraków 1937) zamieścił o ks. Zygmuncie notę biograficzną, w której napisał, że ks. Zygmunta cechowały: serce na wskroś szlachetne i miłosierne, żelazna wola, a nawet uporczywość w urzeczywistnianiu zamiarów i pomysłów, jednocześnie dar organizatorski, wyjątkowa umiejętność trafiania do ludzi i jednania ich dla celów, które sobie wytknął. Był w tamtych czasach jedną z najpopularniejszych postaci w Warszawie.

    Ks. Zygmunt w swoim dorobku miał wiele dzieł charytatywnych. W 1880 r. założył w Zielonce pod Warszawą schronisko dla starych niedołężnych nauczycielek. W 1882 r. został współzałożycielem Kas rzemieślniczych. Gdy zaczęły napływać do kraju ponure wieści o strasznym losie polskich emigrantów w Brazylii, w r. 1891 wraz z Mikołajem Glinką wyruszył za ocean i po powrocie zajął się energicznie sprowadzaniem ich do Polski. Owocem podróży do Brazylii była książka „W Brazylii”, w której obalił emigracyjne miraże, ukazując brutalny obraz cierpiących głód i nędzę polskich emigrantów. W r. 1895 objął zarząd założonego przez siebie „Towarzystwa przytułków noclegowych”. Należał do organizatorów kasy literackiej, wystawy retrospektywnej malarzy polskich (1898), kursów społecznych dla duchowieństwa i obchodów jubileuszu Sienkiewicza. Dla głodującej ludności Warszawy zorganizował ruchome kuchnie polowe tzw. „trąbizupki”. W r. 1903 utworzył Komitet ratunkowy dla powodzian, w r. 1905 Komitet dla ofiar wojny japońskiej i w parę lat później Towarzystwo pomocy i oszczędności dla duchowieństwa archidiecezji warszawskiej.

        W uznaniu zasług w r. 1903 arcybiskup Popiel mianował Zygmunta Chełmickiego kanonikiem kapituły metropolii warszawskiej a w r. 1920 papież Benedykt XV udzielił mu godności infułata. Ale sam nie ubiegał się nigdy o żadne dostojeństwa – karierowiczostwo było mu wstrętne. Gdy w r. 1909 po śmierci arcybiskupa Wnukowskiego rząd rosyjski ofiarował mu metropolię mohylowską, propozycję odrzucił. Przed wyborem arcybiskupa Kakowskiego Zygmunt Chełmicki był głównym kandydatem na warszawską katedrę arcybiskupią. Władze rosyjskie, uważając go za człowieka niebezpiecznego, użyły wówczas wszelkich wpływów, aby do tego nie dopuścić.

        Był wybitnym publicystą i literatem, od 1882 r. współpracownikiem „Słowa”. W szczególności zasłużył się na polu polskiego piśmiennictwa pomnikowym wydawnictwem „Biblioteki Dzieł Chrześcijańskich”. Rozpoczęta w r. 1900, z biegiem lat wzrosła do niezwykłych rozmiarów, licząc 172 tomy. Wśród nich znajduje się wydana w ciągu paru lat „Podręczna Encyklopedia Kościelna”. Przy redagowaniu „Biblioteki Dzieł Chrześcijańskich” pozyskiwał wybitne osobistości kościoła. W Bibliotece Jagiellońskiej zachowała się korespondencja ks. Zygmunta Chełmickiego z wybitnym filozofem ks. Stefanem Pawlickim - rektorem Uniwersytetu Jagiellońskiego w latach 1903 -1906, na temat publikacji dzieł Tego uczonego w Bibliotece Dzieł Chrześcijańskich.

List pierwszy, datowany 9 czerwca 1903 r.

        Adresatem powyższych czterech listów był Stefan Pawlicki (1839-1916), filozof, historyk filozofii i ksiądz, który studia filozoficzne i filologiczne odbył we Wrocławiu na tamtejszym Uniwersytecie. Później wykładał historię filozofii w Szkole Głównej w Warszawie a następnie studiował w Collegium Romanum w Rzymie. Wykładał na Uniwersytecie Jagiellońskim, gdzie objął katedrę filozofii a w latach 1905 – 1906 pełnił funkcję rektora. Zasłynął przede wszystkim jako historyk filozofii greckiej. Był autorem wielu dzieł, m.in. „Historia filozofii greckiej od Talesa do śmierci Arystotelesa” oraz „Żywot i dzieła Ernesta Renana” i „Renan”.

    Z treści listu czwartego wynika, że druk swoich dzieł ks. Zygmunt powierzał znanej już na ryku wydawniczym firmie „Gebethner i Wolff”, która drukowała dzieła najwybitniejszych przedstawicieli kultury polskiej.

        Za prace wydawnicze w r. 1909 Akademia Duchowna w Petersburgu, przyznała Zygmuntowi Chełmickiemu stopień doktora teologii.

        W roku 1909 był głównym organizatorem pierwszego zjazdu rodzinnego Chełmickich. Uroczystości odbyły się w Hotelu Bristol w Warszawie w 500 – letnią rocznicę bohaterskiej obrony zamku Dobrzyńskiego przez Starostę Jana Chełmickiego przed Krzyżakami. Niżej zachowane w rodzinie zdjęcie ze zjazdu.

        We wrześniu 1917r., po powstaniu Rady Regencyjnej został jej sekretarzem generalnym. Na tym stanowisku był głównym doradcą prawnym, właściwym szefem kancelarii Rady Regencyjnej i zasiadał w tzw. Radzie Koronnej. Pełnił wówczas także funkcję przewodniczącego Komisji Konstytucyjnej. Wspólnie z Józefem Ostrowskim napisał orędzie do narodu, które później sam wygłosił na intronizacji Rady Regencyjnej 27.10.1917 roku. Szeroko na ten temat pisała księżna Maria Lubomirska w swych pamiętnikach. Z chwilą powrotu Józefa Piłsudskiego do kraju skończyła się Jego rola polityczna, jednak we wszystkich swoich poczynaniach kierował się wyłącznie rzetelną troską o dobro kraju. Gdy w r. 1921 pewien publicysta wystąpił z zarzutem, że Chełmicki należał do masonerii, wówczas grono biskupów oraz głośnych pisarzy i działaczy duchownych na łamach „Wiadomości Archidiecezjalnych” ujęło się za ks. Zygmuntem i odparło ten oszczerczy zarzut.

        Był człowiekiem wybitnym. Księżna Maria Lubomirska – żona Zdzisława Lubomirskiego, z którym ks. Zygmunt ściśle współpracował w Radzie Regencyjnej napisała, że był żądny władzy, choć jednocześnie obiektywnie podkreślała jego wybitną inteligencję, mądrość, krasomówstwo, społecznikostwo, określała Go, jako salonowego lwa, polityka, doradcę arcybiskupów, admiratora kobiet oraz, że w Warszawie nazywany był nad - regentem. Księżna określała Go także, jako kierownika warszawskiej bohemy, człowieka umysłu lotnego, który każdą kwestię potrafił błyskotliwie zanalizować, dowcipnie spointować. Przytoczone tu słowa księżnej Marii Lubomirskiej musiały mieć w sobie wiele prawdy, gdyż w rodzinie krążyły o nim podobne wiadomości.

        W ostatnich latach swego życia oddał się wyłącznie pracy konsystorskiej, związanej z Jego stanowiskiem w kurii metropolitarnej w Warszawie.

       Przyjaźnił się z Henrykiem Sienkiewiczem, który pozostawał pod Jego wpływem. Zygmunt Chełmicki i Henryk Sienkiewicz w 1882 roku przystąpili do współpracy z warszawskim „Słowem”, gdzie obydwaj publikowali. Pisał o tym Adam Grzymała- Siedlecki w książce „Niepospolici ludzie w dniu swoim powszednim” cyt.: …”Sienkiewicz wychowanie polityczne otrzymał w redakcji warszawskiego „Słowa”, do którego wstąpił w r. 1882. Przewodnikiem był mu przede wszystkim ks. Zygmunt Chełmicki, niewątpliwie najtęższa głowa w obozie konserwatywnym.”… O zażyłości Zygmunta Chełmickiego z Henrykiem Sienkiewiczem świadczy uroczystość, jaka miała miejsce 5 marca 1884 roku w kościele parafii św. Barbary w Warszawie, a mianowicie chrzest Jadwigi Marii Łucji Heleny (urodzonej 13 grudnia 1883 r.) córki Henryka i Marii Sienkiewiczów. Rodzicami chrzestnymi byli: ksiądz prałat Zygmunt Chełmicki i kanoniczka w Zgromadzeniu Panien Kanoniczek w Warszawie Maria Helena Emilia Sienkiewicz (siostra pisarza). Świadkami chrztu byli: ks. Zygmunt Chełmicki i Kazimierz Szetkiewicz. H. Sienkiewicz cenił ks. Zygmunta m. in. za dowcip i kawały, o których wspominał w listach do Mirosława Godlewskiego i Heleny Krasińskiej. Tytułował go „Rektorkiem” lub „Reverendissimum Patrem”- Przewielebnym Ojcem a także „popeliosz vulgo popeusz”, co oznaczało żartobliwy neologizm od słowa „pop”. W liście z Nicei do M. Godlewskiego, pisanego 4 marca 1896 r., cytował maksymę życiową ks. Zygmunta, że „życie jest jednym pasmem rozkoszy”. Obydwaj panowie często spotykali się na śniadaniach w Hotelu Europejskim a także na „agapach duchowych” urządzanych przez ks. Zygmunta, które stanowiły swoiste bezinteresowne spotkania przyjaciół oparte na altruizmie i duchowej więzi, motywowanej religijnie.

   Utworzono fundację, która zbierała datki na zakup Oblęgorka. Gdy rok 1900 ogłoszono rokiem sienkiewiczowskim, Zygmunt Chełmicki stanął na czele komitetu organizacyjnego. Akt notarialny o nabyciu Oblęgorka od rejenta Mieczysława Halika w dniu 18.VII.1900 r. na kwotę 51.249 rubli 59 kopiejek podpisał w Kielcach ks. Zygmunt Chełmicki, reprezentujący Komitet Jubileuszowy. Z Sienkiewiczem bywał na polowaniach, jedno z nich opisała M. Niezabitowska w swej książce „Składana wanna”, na stronie 319 wydania z 2010 roku tej publikacji znajduje się wspólne zdjęcie z polowania w majątku w Łosiu, gdzie w centralnym punkcie fotografii nad upolowanym dzikiem stoją ks. Z. Chełmicki i H. Sienkiewicz.

        Ks. Zygmunt był w przyjaźni z Paderewskim, pobłogosławił jego związek małżeński z panią Górską z domu Rozen, w Warszawie nazywaną „piękną Heleną”. Pani Helena Górska wcześniej była żoną muzyka Władysława Górskiego. Będąc mężatką zakochała się w Paderewskim, zresztą z wzajemnością. Unieważniono małżeństwo, i ten sam ksiądz Zygmunt Chełmicki, który ją dozgonnym węzłem łączył z Władysławem Górskim, pobłogosławił też związek Jej z Paderewskim, co dostarczyło niemało zabawy Warszawie, zawsze żądnej śmiechu. Związki przyjaźni Paderewskiego z ks. prałatem Chełmickim trwały latami, Paderewski koncertując w Stanach zbierał datki na rzecz działalności charytatywnej ks. Zygmunta dla biednych dzieci – ofiar I wojny światowej.

        Niewątpliwie był człowiekiem wybitnym, prawdziwym przedstawicielem nowoczesnego renesansu końca dziewiętnastego i początku dwudziestego wieku, swoim umysłem wyprzedzał epokę, w której pracował i żył.

        Ks. Zygmunt Chełmicki zmarł 3 VII 1922, został pochowany na Powązkach w sektorze 203.

Opracowanie:
Zofia Sztajer - tekst
Stefan Chełmicki - ilustracje i grafika  

    W 1910 ukończyła Prywatne Żeńskie Gimnazjum Antoniny Walickiej w Warszawie, w następnym roku zdała eksternistycznie maturę w Rydze. Niezwykle wcześnie zaczęła pracować w konspiracji, bo już przed I wojną światową w czasie studiów na Wydziale Filozoficznym Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie, przewoziła na teren ziemi dobrzyńskiej broszury wydawane przez Związek Strzelecki i Drużyny Bartoszowe. Materiały te przekazywała Romualdowi Wasilewskiemu, działaczowi kół Młodzieży Wiejskiej na ziemi dobrzyńskiej. W szkole średniej, w 1910 roku była delegatką warszawskich szkół średnich na Zjazd Grunwaldzki w Krakowie, w tym czasie działała także w organizacji „Skarb i Wojsko”, od 1912 w Polskiej Partii Socjalistycznej.

    U progu dwudziestego wieku, gdy na terenie Małopolski zaczęły powstawać i rozwijać się organizacje, mające na celu przygotowanie młodzieży do walki zbrojnej i utworzenia przyszłej armii powstańczej – kobiety stanęły również do pracy przygotowawczej. Związki Strzeleckie początkowo organizowały tylko młodzież męską, lecz już w 1912 roku zaczęła się w tych stowarzyszeniach praca kobieca. Kobiety miały za zadanie zajmować się służbą kuriersko – wywiadowczą i dywersyjną, w zakresie służby sanitarnej – pracą w szpitalach polowych, w zakresie służby gospodarczej – pełnić funkcje podoficerów żywnościowych. Praca kobiet w Związku Strzeleckim zapoczątkowana została w Krakowie, wiosną 1912 roku z inicjatywy członkiń Promienia. W 1913 roku, pod względem organizacyjnym, krakowski oddział podzielono na dwa plutony po trzy sekcje. Komendantką pierwszego plutonu została Helena Chełmicka, drugiego – Stefania Kudelska. W tym czasie Helena Chełmicka była także członkiem zarządu „Promienia” i „Jedności”.

    W styczniu 1914 roku została aresztowana przez władze rosyjskie za przerzut prasy polskiej i osadzona na Pawiaku w Warszawie, ze względu na stan zdrowia po pół roku została zwolniona, następnie zamieszkała w majątku rodzinnym.

    W czasie I wojny światowej była kurierem, wywiadowcą, kolporterem druków, magazynierem broni i materiałów wybuchowych; wszystkie wymienione funkcje pełniła w związku z przynależnością do I Brygady Legionów Polskich Józefa Piłsudskiego.

    W sierpniu 1914 roku wstąpiła do oddziału żeńskiego POW i przyjęła wówczas pseudonim „Halina”. Była organizatorką i komendantką Lubelskiego Oddziału Żeńskiego Polskiej Organizacji Wojskowej oraz żołnierzem Oddziału Lotnego Wojsk Polskich. W książce pt. „Wierna Służba”, wydanej w 1927 roku, Helena Chełmicka opublikowała swoje wspomnienia a w nich informacje o działalności Oddziału Lotnego, którego była żołnierzem. Oddział ten był najbardziej tajnym działem konspiracyjnym pracy wojskowej; wszystkie raporty, rozkazy, plany z niewielkim tylko wyjątkiem – niszczono, dlatego obecnie, poza nielicznymi opracowaniami wspomnieniowymi, brakuje szerszych informacji na temat pracy w Oddziale. Oddział liczył 30 kobiet, z tego jednak tylko 10 było bliżej wtajemniczonych w funkcjonowanie i bojową działalność Oddziału. Były to przeważnie członkinie Oddziału Żeńskiego Polskiej Organizacji Wojskowej, które otrzymały rozkaz podporządkowania się Komendzie Oddziału Lotnego oraz zachowania całkowitej tajemnicy. Reszta – rekrutująca się z różnych sfer (było tam kilka starszych pań, peowiaczki, robotnice, nawet wieśniaczka) – oddała nieocenione usługi przez wypełnianie różnych zleceń członków Oddziału Lotnego. Bezpośrednio w działaniach zbrojnych, poza nielicznymi wyjątkami, kobiety nie uczestniczyły, wykonywały natomiast dużo czynności pomocniczych, bez których działalność Oddziału Lotnego nie mogłaby się rozwijać. Do obowiązków kobiet należało: przewożenie i ukrywanie materiałów wybuchowych i broni, wyszukiwanie mieszkań na składy i zebrania, schronienie dla członków Oddziału, przygotowywanie środowiskowe w różnych miejscowościach, gdzie miała być przeprowadzana akcja, służba wywiadowczo – kurierska, sanitarna, praca w laboratorium. Wszystkie te obowiązki wymagały zerwania z dawnym trybem życia tj. pracą zawodową i domem rodzinnym. W opublikowanych wspomnieniach Helena pisała, cyt. „W oczach najeźdźcy Oddział Lotny był krwawym upiorem, który groził wybuchem powstania na tyłach walczącego wojska w kraju, jak się zdawało już ujarzmionym i dawno upokorzonym. Dla Moskali byliśmy postrachem, dla własnego narodu przypomnieniem, że oto w głębinach duszy polskiej nie wygasło zarzewie buntu i że w każdej epoce, w każdem pokoleniu znajdują się gotowi do podjęcia walki. A dla członków swych Oddział Lotny był radosną ostoją i ważną placówką. W twardej służbie wyrabiały się bowiem charaktery nieugięte: „lotniacy" wyrzekli się swego imienia, domu rodzinnego, wszelkich spraw osobistych i wśród znoju konspiracyjnego życia, w ciągłem naprężeniu nerwów i bliskości śmierci czuli się szczęśliwi i dumni, że przypadło im w udziale podnieść uzbrojoną dłoń przeciwko Moskalom, przeciwko żandarmom i szpiclom i znaczyć krwawą drogę walki o najświętsze prawo człowieka do wolności.” Słowa te oddają w pełni postawę Heleny i Jej zaangażowanie patriotyczne.

    Na przełomie marca i kwietnia 1915 roku Helena została ponownie aresztowana i w czasie ewakuacji władz rosyjskich z Warszawy, wywieziona do Petersburga a potem do Moskwy i uwięziona na Butyrkach. Po pięciu miesiącach wydobył ją za kaucją znany polityk orientacji prorosyjskiej, minister Aleksander Lednicki.

Niżej karta pocztowa, zachowana w zbiorach Biblioteki Uniwersytetu Jagiellońskiego, z korespondencją Halszki Chełmickiej do Aleksandra Lednickiego w Moskwie.

    W 1916 roku, po kilkumiesięcznym leczeniu w sanatorium, uciekła do Finlandii, a stamtąd łodzią przemytniczą do Szwecji i Niemiec, wioząc raport Polskiej Organizacji Wojskowej w Rosji dla Józefa Piłsudskiego. Po pewnym czasie powróciła do Królestwa, znajdującego się od 1915 roku pod okupacją niemiecką i austriacką. Po powrocie do kraju zamieszkała w Warszawie, gdzie włączyła się do pracy w Polskiej Organizacji Wojskowej. Była główną organizatorką zamachu na Ericha Schulzego - szefa niemieckiej tajnej policji politycznej w Warszawie. Zamach wykonany został 1 października 1918 r. przez dwóch członków Polskiej Organizacji Wojskowej przed bramą domu nr 11 przy ul. Smolnej. Jesienią 1918 roku uczestniczyła w przygotowaniu niezrealizowanego planu ucieczki Józefa Piłsudskiego z Magdeburga.

    Była jedyną kobietą w siedmioosobowej delegacji, która za zgodą Józefa Piłsudskiego 13 listopada 1918 r., w trakcie demonstracji　Polskiej Partii Socjalistycznej 　na rzecz wsparcia rządu Ignacego Daszyńskiego, zawiesiła czerwony sztandar Pogotowia Bojowego PPS na wieży Zamku Królewskiego w Warszawie. Skład delegacji był następujący: Karol Anders, Halina Chełmicka, Józef Korczak, Mieczysław Mańkowski, Antoni Purtal, Tadeusz Szturm de Sztrem, Zygmunt Zaremba. W Pogotowiu Bojowym Polskiej Partii Socjalistycznej była kierowniczką działu wywiadu i jednocześnie członkiem Centralnego Wydziału Pogotowia.

    W latach 1919 – 1921 była sekretarzem Zarządu Głównego Polskiego Stronnictwa Ludowego i zarządu Związku Zawodowego Robotników Rolnych oraz organizatorką Kursów dla Dorosłych w Warszawie.

    Po odzyskaniu niepodległości brała udział w pracach organizacji politycznych związanych z obozem Józefa Piłsudskiego, z którym bezpośrednio współpracowała. W latach 1922 - 1933 była członkiem władz Polskiego Białego Krzyża – cywilnej organizacji paramilitarnej, powołanej w celu niesienia pomocy ofiarom wojny oraz szerzenia kultury i oświaty a także rozbudzania postaw patriotycznych, świadomości narodowej i obywatelskiej wśród żołnierzy polskich, służących wcześniej w armiach zaborczych, a także wśród żołnierzy służby zasadniczej Wojska Polskiego. Należała do ścisłego kierownictwa Rodziny Wojskowej, Związku Strzeleckiego i Komitetu Społecznego Rady Szkolnej, od 1928 roku kierowała Wydziałem Opieki nad Matką i Dzieckiem oraz była wiceprzewodniczącą Zarządu Głównego Związku Pracy Obywatelskiej Kobiet i Rady Głównej Przysposobienia Wojskowego Kobiet. Uczestniczyła w międzynarodowych konferencjach, poświęconych zagadnieniom opieki nad matką i dzieckiem, m. in. w 1930 roku była wiceprzewodniczącą Kongresu Kolonii Letnich w Genewie, w 1933 roku konferencji Unii Międzyparlamentarnej w Bukareszcie a także członkiem Międzynarodowej Rady ds. Kolonii Letnich w Paryżu.

    Z ramienia Bezpartyjnego Bloku Współpracy z Rządem była posłem sekretarzem Sejmu trzeciej kadencji (1930-1935) a następnie z ramienia Obozu Zjednoczenia Narodowego senatorem sekretarzem czwartej kadencji (1935-1938). W Parlamencie aktywnie działała w komisjach: budżetu, ochrony pracy, opieki społecznej i inwalidztwa, regulaminowej i nietykalności poselskiej oraz spraw zagranicznych. Wybuch wojny przerwał Jej działalność parlamentarną.

    Na początku okupacji hitlerowskiej aktywnie działała w Służbie Zwycięstwu Polsce, a potem Związku Walki Zbrojnej. W konspiracji miała pseudonimy: Halszka i Halina. 15 kwietnia 1940 roku została aresztowana przez Gestapo a następnie rozstrzelana w Palmirach 20. 06. 1940 r. Jak podaje W. Bartoszewski w książce „Warszawski pierścień śmierci 1939 – 1944”, w tym samym transporcie razem z Heleną rozstrzelano wiele wybitnych osób, należących do środowisk twórczych lub po prostu cieszących się powszechnie autorytetem takich, jak Maciej Rataj – polityk i długoletni marszałek Sejmu czy sportowiec i olimpijczyk – Janusz Kusociński i wielu innych znanych artystów, prawników, architektów, kompozytorów i parlamentarzystów.

Za działalność na rzecz odzyskania niepodległości w czasie pierwszej wojny światowej oraz czyny wojenne połączone z ofiarnością i odwagą w kampanii wrześniowej 1939 r. odznaczona została odznaczeniami, których wizerunki zaprezentowano niżej.

    W 1919 r. Helena poślubiła Tadeusza Jaroszewicza (1890 – 1934), dyplomowanego pułkownika 1 Pułku Ułanów Legionów Polskich. Był on m. in. zastępcą szefa sztabu Komendy Głównej Milicji Ludowej Polskiej Partii Socjalistycznej, potem attaché wojskowym przy Poselstwie Rzeczypospolitej Polskiej w Finlandii i Szwecji, chargé d´affaires Poselstwa RP w Kairze. Syn Heleny Jan (1920 – 1942) został ciężko ranny w kampanii wrześniowej 1939 roku, następnie walczył, jako żołnierz Związku Walki Zbrojnej Armii Krajowej i w wieku 22 lat zginął 15. 07.1942 r. w akcji „Wachlarza” pod Słonimiem. Córka Maria Ewa (ur.1923) w czasie II wojny światowej działała w konspiracji i była podobnie, jak Jej brat Jan, żołnierzem Związku Waki Zbrojnej Armii Krajowej, walczyła w powstaniu warszawskim.

    Helena jest autorką wspomnień p.t. „Oddział lotny Wojsk Polskich, Fragmenty wspomnień i Do Polski” ” opublikowanych i wydanych w tomie zbiorowym „Wierna służba. Wspomnienia uczestniczek walk o niepodległość 1910 – 1915 ”, Warszawa t. I z 1927 r., t. II z 1929 r.

    Była wielką polską patriotką, jedną z wielu kobiet z rodu Chełmickich, walczących w II wojnie światowej. Była także jedną z tych kobiet, które od wczesnej młodości nie zawahały się chwycić za broń i walczyć z pobudek patriotycznych, wspartych bojowym temperamentem i by całe dorosłe życie poświęcić Ojczyźnie.

Opracowanie:
Zofia Sztajer - tekst
Stefan Chełmicki - ilustracje i grafika  

    O Bogdanie i jego rodzicach piszą: Seweryn Uruski, Adam Amilkar Kosiński i Aleksander Włodarski w „Herbarzu Polskim, Rodzina”.

    W 1898 roku ojciec Bogdana odziedziczył Kowalki i wówczas rodzina przeniosła się z Warszawy do majątku na wieś. Bogdan wychowywany był w warunkach dworu i zwyczajów ziemiańskich. Pierwsze nauki otrzymał w domu. Ojciec zatrudniał nauczycielki, były to początkowo Polka i Niemka, później Polka i Francuzka. W wieku 12 lat, po zdaniu egzaminu wstępnego, Bogdan rozpoczął naukę w trzeciej klasie Prywatnego Męskiego Gimnazjum Emiliana Konopczyńskiego w Warszawie. Była to szkoła polska, jednak bez praw rządowych, co oznaczało, że matury nie były uznawane w państwie rosyjskim, choć uznawały je zagraniczne uniwersytety. Na skutek strajku młodzieży w 1905 roku, przywrócono nauczanie w języku ojczystym, lecz na krótko, niebawem narzucono szkole kilka przedmiotów wykładanych po rosyjsku, były to poza rosyjskim, jako przedmiotem, historia powszechna Rosji, geografia ogólna i rosyjska. W szkole były dwa kierunki nauczania: filologiczny i realny. Bogdan chodził do oddziału realnego z racji zdolności w kierunku matematyki i nauk przyrodniczych. W szkole uczył się średnio, był jednak bardzo obowiązkowy. Nieśmiałość była jego wielką wadą, której nie mógł przełamać. W czasie wakacji 1909 roku, przed rozpoczęciem piątej klasy osierocił go ojciec. Podczas ostatnich tygodni życia ojca, Bogdan dyżurował przy nim na zmianę z Matką i siostrą Krystyną. Niżej fotografia, wykonana po śmierci ojca, na której jest Bogdan ze starszą od niego o pięć lat siostrą.

    Widoczna na zdjęciu Krystyna, po ukończeniu Prywatnego Żeńskiego Gimnazjum Sióstr Niepokalanek w Jarosławiu, wróciła do majątku na wieś, gdzie zajęła się pracą nad młodzieżą wiejską. Po zamążpójściu zamieszkała w Lublinie i w czasie pierwszej wojny światowej jej dom był główną ostoją legionistów a przed wojną konspiracji Polskiej Organizacji Wojskowej. Pomimo słabego zdrowia Krystyna była prezeską Ligi Kobiet, wkoło niej i Halszki Chełmickiej – siostry stryjecznej, skupiła się w Lublinie cała działalność pomocy dla Legionów.

    Po śmierci ojca, Matka zmuszona była sama gospodarować majątkiem. Po skończeniu gimnazjum Bogdan wrócił do Kowalk, by pomóc Matce w prowadzeniu majątku, a dobra kowalkowskie obejmowały wówczas obszar ponad 400 hektarów.

    Bogdan otrzymał staranne wychowanie oparte na głębokim patriotyzmie. W domu zawsze wisiały portrety: Kościuszki, księcia Józefa i przodków w mundurze polskim. Ojciec uczył go pieśni patriotycznych, wszystkie od kościuszkowskich do powstańczych znał na pamięć, słuchał opowieści o powstaniu styczniowym, o śmierci w nim stryja Wacława, którego fotografia (dagerotyp) w powstańczej czamarze wisiała w jadalnym pokoju, obok portretów przodków. Historii Polski uczył się w domu z książki przemyconej z Krakowa.

    Dzieciństwo upłynęło Bogdanowi w dostatku, miał nawet swojego kucyka, na którym codziennie jeździł, zimą urządzał ślizgi na łyżwach na zamarzniętej sadzawce w ogrodzie a gdy lód był grubszy na pobliskim jeziorku.

    W 1912 roku ukończył gimnazjum i zdał maturę, po czym wraz z przyjacielem pojechał do Berlina, by zakupić auto. W Berlinie, po tygodniowych poszukiwaniach i próbach kupił używany samochód marki „Presto”, który z powodu żółtej barwy przezywany był kanarkiem. Gdy przyjechał do Kowalk, auto wzbudziło wielką sensację. Była to maszyna dość archaiczna, o niskim podwoziu, zahaczające o każdą wyniosłość drogi, posiadająca latarnie acetylenowe. Od tej pory sport automobilowy stał się, obok jeździectwa, drugą pasją życia Bogdana.

    Po wakacjach wyjechał na studia rolnicze do Wiednia, do Hochschule für Bodenkultur, gdzie zaczął udzielać się w organizacji „Jagiellonia”. Była to korporacja wzorująca się na niemieckich „burschenschaft” z tym jednak, że miała pewne założenia patriotyczne poza ściśle koleżeńskimi. Zaletami jej było wielkie koleżeństwo, ścisła łączność i pomoc wzajemna, lecz zakres działania był wąski. Poza kultywowaniem pewnych polskich tradycji i sporej dozy hurrapatriotyzmu, głębszych ideałów społecznych czy politycznych tam nie było. Czas studencki mijał Bogdanowi wesoło, zwłaszcza, że Wiedeń wówczas był miastem niezmiernie wesołym, w którym kipiało życie. Miasto uświetniał Burg z cesarsko – królewską świtą, wraz ze swymi 300 paradnymi końmi i 500 ekwipażami, kawiarnie z dobrymi orkiestrami, rewie, kabarety, sławny Prater – ogród zabaw ludowych i bud rozrywkowych. W takiej atmosferze Bogdan niewiele czasu poświęcał na naukę i gdy po zakończeniu roku akademickiego przyjechał do Kowalk, Matka nie była z niego zadowolona. Wprawdzie zrobił postępy w języku niemieckim a ubrania wiedeńskie leżały na nim znakomicie, to jednak kolokwia i egzaminy nie były zdane. Po wakacjach Matka wynajęła w Warszawie mieszkanie i Bogdan zaczął uczęszczać na tzw. Kursa Przemysłowo – Rolnicze, później nazwane Wyższą Szkołą Rolniczą. Tak minął pierwszy rok studiów i przyszło lato 1914 r., czuć było zbliżającą się wojnę. W ciągu paru tygodni w okolicy Kowalk odbyła się „mała wojna” – utarczki pojazdów kawaleryjskich. Jednego dnia są Niemcy – drugiego – Kozacy. Trwała wojna dwóch zaborców.

    Jesienią 1915 roku Bogdan wrócił na studia do Warszawy, gdzie powstały: Uniwersytet i Politechnika. Przez cały czas okupacji niemieckiej Bogdan kontynuuje studia rolnicze, które trwały trzy lata. Ukończył je w 1917 roku. W następnym roku zdawał egzaminy a było ich ponad trzydzieści. W tym czasie zapisał się na kurs dla komisarzy agrarnych, jednak go nie ukończył z powodu wypadków politycznych. Na wiosnę 1918 roku uzyskał dyplom Wyższej Szkoły Rolniczej i wrócił do Kowalk. Życie polityczne toczyło się szybko. Niemcy uciekli. Zaczęły się tworzyć zalążki wojska. Bogdan zaciągnął się do Pierwszego Pułku Szwoleżerów – pierwszego szwadronu. Przeszedł paromiesięczne ćwiczenia we Włodawie, w lutym 1919 roku wyruszył z wojskiem za Bug, by zająć Wołyń. W drugiej połowie marca wraz ze swoim szwadronem wrócił do Warszawy, gdzie Pierwszy Pułk Szwoleżerów stacjonował w ułańskich koszarach za Łazienkami, by w końcu żegnany przez rodzinę i znajomych wyruszyć na wschód. Na dzień przed bitwą o Wilno Bogdan zachorował najpierw na grypę „hiszpankę” a potem na tyfus plamisty. Nastąpiły trudne chwile. Nikt o chorego Bogdana i kolegów nie troszczył się. Zostali sami w wagonie, bez jedzenia, wody, ogrzewania, bez lekarstw i opieki. Dowieziono ich do Białegostoku. Chory Bogdan, poznał, co to jest nędza ludzka, spotkał na swej drodze dobrych i złych ludzi. Po miesiącu zmagań z chorobą, przeniesiono go do innego szpitala, po czym na dalsze leczenie załadowano do pociągu, jadącego do Krakowa. Trasa wiodła przez Warszawę, pociąg zatrzymał się na zwrotnicy za miastem. Bogdan napisał ołówkiem na kartce wiadomość dla Matki, którą przekazał kolejarzowi z prośbą o dostarczenie Jej na Mokotowską. Wiadomość dotarła do adresatki i Matka za kilka dni, zaopatrzona w niezbędne pozwolenia do przemieszczania się, zjawiła się w poczekalni szpitala, do którego trafił Bogdan. Gdy go sprowadzono, Matka nie poznała, tak był zmieniony, wychudzony o ziemistej cerze, nieogolony. W „pamiętnikach” opisał to słowami: „Przyjechała, tłukąc się wiele godzin towarówkami i przywożąc ze sobą paczki z bielizną dla szwadronu. Okazało się, że Matka zorganizowała w Rypińskim zbiórkę, szycie bielizny i przedsięwzięła tę uciążliwą podróż, by przywieźć to potrzebne tak bardzo zaopatrzenie. Nawiązała przedtem łączność z władzami wojskowymi w Warszawie, gdzie organizowała się już kadra naszego pułku, przemianowanego wkrótce na I Pułk Szwoleżerów. Władze dały Matce odpowiednie przepustki i zrobiły wszelkie ułatwienia.”

    Po dwóch tygodniach zwolniono go ze szpitala z wnioskiem o urlop 3 – miesięczny. Pojechał do Kowalk, gdzie szybko wrócił do sił. Jesienią powrócił do wojska, jednak otrzymał urlop na dalsze studia akademickie. Zapisał się na czwarty rok agronomii – kierunek nowo utworzony. Pozwoliło mu to uzyskać za kilka lat tytuł inżyniera rolnika. Powrócił na wieś do majątku, gdzie wdrażał nabytą na studiach wiedzę. Wiosną 1920 roku skończył sie urlop z wojska, zbliżała się nawałnica wojenna. W czerwcu zgłosił się do pułku, przydzielono go do szwadronu ochotniczego 201 Pułku Szwoleżerów. W końcu lipca wrócił do domu tylko po to, by wziąć konia. Wkrótce sformowany szwadron płocki wyruszył do Warszawy, gdzie wziął udział w walkach o miejscowości: Dębe Wielkie, Okuniew, Nieporęt, Modlin i Radzymin i dalej na front w kierunku Brześcia. Odtąd przez parę miesięcy był w ogniu, a nieraz nawet w bardzo ciężkich sytuacjach. Walczył pod Mińskiem, Jabłonną, Płońskiem, Mławą, potem z armią Budionnego pod Hrubieszowem, Łuckiem, Równem, Korcem, Zwiahlem i Korosteniem. Po rozejmie powrócił do domu, gdzie zajął się gospodarowaniem. Wojsko dało mu fizyczną zaprawę, dało mu więcej, gdyż zmieniło jego stosunek do ludzi. Poznał, że człowieka można znaleźć w różnych warstwach, bez względu na pochodzenie i wykształcenie, że w złym losie ludzie się równają i stają się bliżsi sobie. Poznał wreszcie, z różnych wojskowych sytuacji, chłopa od innej strony, jego niedole, brak zaradności, ciężkie położenie.

    Późną jesienią 1920 roku, po zwolnieniu z wojska, osiadł na roli. Gospodarstwo zastał w opłakanym stanie. Po okupacji poniosło ono spore straty w inwentarzu a wskutek kilkudniowych działań wojennych w roku 1920 – zostało znowu wyniszczone. Zbiory zgniły częściowo w polu, pozostałe ledwo starczało na utrzymanie ludzi i inwentarza, na sprzedaż nie było nic, koni połowa, wozów kilka, uprawy nie zostały należycie wykonane. Z dostaw amerykańskich zakupiony został traktor „Titan”, który ratował sytuację. Wspólnie z Matką naradzał się, jak najlepiej gospodarować, by możliwie szybko postawić gospodarstwo na nogi. Trzeba było szukać środków finansowych. Matka zlikwidowała swoją sumę posagową, którą miała na hipotece na domu w Warszawie, Bogdan sprzedał za 30.000 rubli listy Towarzystwa Kredytowego Ziemskiego, które odziedziczył po siostrze. Wobec spadku wartości pieniądza, obydwie transakcje niewiele przyniosły, pieniędzy starczyło jedynie na dokupienie kilku koni. Dodać należy, że w 1920 roku na terenach polskich obowiązywała jeszcze waluta dawnych państw zaborczych. Dopiero reforma w 1924 roku przeprowadzona przez Grabskiego wprowadziła złotego polskiego, opartego na parytecie złota. Pierwszy rok gospodarki był bardzo ciężki, oszczędzano na wszystkim i łatano dziury wojenne. Stabilizację utrudniały ruchy socjalne. Młode Państwo wprowadzało opiekę nad robotnikami i nowoczesne ustawodawstwo pracy. W szczytowym okresie ofensywy bolszewickiej (15.VII.1920 r.) Sejm uchwalił ustawę o reformie rolnej, miała ona zachęcić chłopów do obrony Ojczyzny. Ustawa zakładała przymusową parcelację majątków o wielkości ponad 180-400 ha na różnych obszarach państwa oraz odszkodowanie w wysokości połowy rynkowej ceny ziemi. Ustawa nie była wykonana, gdyż uchwalona w marcu 1921 roku Konstytucja RP gwarantowała prawo własności, co stało w sprzeczności z niepełną rekompensatą przewidywaną w reformie rolnej. Na tle spraw agrarnych szalała demagogia, która z jednej strony wywoływała ferment przez dawanie chłopom obietnic, niemożliwych do spełnienia, z drugiej zaś przez ciągłe napaści na większą własność, dezorientowała ziemian i odbierała im chęć do inwestowania rozwoju gospodarczego.

    Majątek Bogdana obejmował obszar około 750 mórg (420 ha), w tym blisko 600 mórg ziemi ornej, 70 mórg łąk. Marzył o gospodarce intensywnej, nie bardzo licząc się z warunkami. Nie czując się na siłach, aby zaprojektować samodzielnie nowy system, sprowadził z Warszawy lustratorów z udziałem profesorów Moszczeńskiego i Ortha, jednakże specjaliści podeszli do sprawy zbyt teoretycznie, dali mu jednak sporo wskazówek. Bogdan zabrał się do usprawniania gospodarki bardzo energicznie: zwiększył intensywność upraw, wprowadził nawozy sztuczne, poprawił stan krów. Po paru latach zmeliorował łąki i wykonał drenaż. Robił nakłady na rolnictwo, gdy tymczasem koniunktura dla rolnictwa prędko się skończyła. Zaciągał długi, aby nie stanąć wpół drogi. Po dziesięciu latach gospodarki uprawy były w należytej kulturze, połowę majątku zdrenował, zasypując nawożoną ziemią około 70 bagienek, zmeliorował i obsiał znaczną część łąk, zaprowadził zarodowa hodowlę krów nizinnych, kupując z importu dobre buhaje. Chował też dla wojska trochę źrebiąt. Powiększył sad owocowy oraz przy udziale Matki założył niewielką szkółkę drzew owocowych. W 1930 roku nadszedł kryzys rolniczy i sytuacja ekonomiczna Bogdana stała się ciężka. W ciągu trzech lat obroty pieniężne z 230 tysięcy spadły do 110 tysięcy złotych rocznie. Zabrał się, więc do robienia oszczędności. Gospodarstwo zostało przeorganizowane, przeciętna roczna wydajność mleka od jednej krowy osiągnęła 4 tysięcy litrów, w płacach robotniczych wprowadził dużo premii, co podniosło wydajność pracy i powodowało zadowolenie. Kryzys powoli przeminął, nastąpiło oddłużenie rolnictwa i pewna stabilizacja cen. Gospodarstwo Bogdana stale rozwijało się i przed majem 1939 roku miało opinię jednego z lepszych w powiecie rypińskim. Bogdan wykazywał duże zainteresowanie postępem w rolnictwie, stale utrzymywał kontakt z kilkoma stacjami doświadczalnymi, prowadził doświadczenia w polu i na łąkach. Miał dużo ambicji w kierunku dobrego gospodarowania. Czynił wysiłki, aby przeprowadzić komasację wsi Kowalki. Zaprojektował zamianę gruntów. Chciał oddać chłopom odleglejsze pola, biorąc w zamian ziemię przyległą do folwarku. Oferował dwukrotną ilość, uważając, że będzie to zamiana za obopólną korzyścią. Gospodarki chłopów powiększą się, folwark zyska lepszą figurę i pozbędzie się szkód. Mimo kilkuletnich pertraktacji, zamysł ten nie powiódł się.

    Pasją Bogdana Chełmickiego była praca samorządowa i spółdzielcza. Funkcję radnego gminnego sprawował przez trzy kadencje. Jednocześnie wybierany był od 1924 roku do wybuchu wojny na urząd radnego powiatowego w Rypinie. Aktywnie działał w Rypińskim Okręgowym Towarzystwie Rolniczym, gdzie od 1928 roku przez dziewięć lat był prezesem oraz członkiem Rady Nadzorczej Spółdzielni Mleczarskiej „Rotr” w Rypinie, prezesem zarządu okręgowego Towarzystwa Organizacji i Kółek Rolniczych w Rypinie. W 1929 roku reprezentował powiat rypiński na wystawie dorobku społeczno – gospodarczego Płocka i okolicznych powiatów.

    Szeroka działalność w powiecie rypińskim, ogromne zaufanie wśród chłopów i ziemian, dały efekt w czasie wyborów do Sejmu w 1935 roku. W Sejmie pracował w komisjach administracyjno – samorządowej i skarbowej. W czasie obrad zabierał głos w sprawach najbardziej go interesujących. 16 lutego 1937 roku proponował zakładanie hipotek dla drobnej własności chłopskiej. 11 marca 1937 roku zabierał głos w dyskusji nad projektem ustawy o zmianie granic czterech województw. Był także członkiem Rady Powiatowej Bezpartyjnego Bloku poparcia Rządu w Rypinie, członkiem zarządu Warszawskiej Izby Rzemieślniczej, członkiem Polskiego Związku Zachodniego oraz prezesem zarządu wojewódzkiego Towarzystwa Organizacji i Kółek Rolniczych w Warszawie, członkiem Związku Rolników z wyższym wykształceniem. Jednocześnie na łamach prasy regionalnej publikował artykuły mające na celu intensyfikację produkcji rolnej.

    Przed 1939 rokiem za swoją działalność uhonorowany został Złotym Krzyżem Zasługi.

Złoty Krzyż Zasługi II RP

    Okres sukcesów Bogdana Chełmickiego przerwał wybuch II wojny światowej. W pierwszych dniach września wziął udział w akcji na ulicy Rakowieckiej w Warszawie. Po kilku dniach, za namową Matki i teścia, wyjechał z żoną i córką samochodem w kierunku wschodnim przez Maciejowice, Radzyń, chcąc ratować rodzinę. Na kilka dni zatrzymał się u znajomych w Lityniu, w okolicach Kowla. W „Pamiętniku” wspominał później:, „Gdy tak mijają dni w grozie i niezdecydowaniu, nagle wybuchła bomba. Jest 17 września. Lotem błyskawicy rozchodzi się wieść, że bolszewicy przekroczyli naszą granicę. Wszyscy są niesłychanie poruszeni. Nikt się nie orientuje, czy moskale przychodzą nam pomóc, czy też dzielić się łupem z Hitlerem. Sytuacja zaczyna się wyjaśniać, gdy dochodzą nas wiadomości o treści mowy Mołotowa („Polska bękartem Traktatu Wersalskiego”), a wyjaśnia się kompletnie, gdy następnego dnia dochodzą nas odgłosy kilkugodzinnej bitwy toczącej się na wschodzie. W takiej sytuacji dochodziliśmy do wniosku, że chyba bezpieczniej będzie się cofnąć do Niemców, że pomimo ich totalnej wojny będzie tam bezpieczniej niż wśród nadchodzącej szarańczy”.

    Tymczasem zjawili się Rosjanie i zagrabili majątek, zabrali też samochód. Bogdan wrócił furmanką do Kowla i dalej w kierunku Warszawy, gdzie dociera dopiero w połowie listopada. Tam dowiaduje się, że 9 października zmarła Matka.

    W początkach 1940 roku obejmuje funkcję zarządcy majątku w Nadzowie koło Miechowa w Generalnej Guberni, potem w Przybysławicach a następnie w Białej Wielkiej niedaleko Przybysławic. Praca, którą w czasie okupacji podejmował, dawała możliwość przeżycia. W Białej następuje okres działalności konspiracyjnej i pracy w szeregach Armii Krajowej. Mieszkanie Chełmickich stało się stałą kryjówką uciekinierów z Oświęcimia. Po wyzwoleniu od okupacji niemieckiej, w dniu 6 marca 1945 roku został aresztowany i do czerwca 1945 roku więziony przez Urząd Bezpieczeństwa. Po wyjściu z więzienia, w nowych warunkach politycznych i ekonomicznych, ziemianin i wykształcony rolnik nie był zupełnie potrzebny. Majątek został zajęty przez robotników folwarcznych, popieranych przez PPR, pozostały majątek został poddany parcelacji, dwór zajęty.

    Po kilku dniach od uwolnienia z więzienia umiera mu żona. Tragizm postaci Bogdana Chełmickiego, który osiągnął w tym momencie apogeum, przedstawiają jego słowa zapisane po kilku latach od tych wydarzeń: „Po nagłym odejściu Reny w lecie 1945 roku byłem zupełnie zdruzgotany i do pewnego stopnia niezdolny do dalszego torowania sobie życiowej drogi. Byłem też pozbawiony liczących się zasobów. Co robić ze sobą i z dziećmi?”…

Po tułaczce, osiadł w Falniowie, resztówce majątku w okolicach Przybysławic. Obserwował rabunkową gospodarką początków socjalizmu, przemarsze wojsk sowieckich. W kilka miesięcy później, od 1 września 1945 roku zatrudnił się w Miastkowie koło Garwolina, gdzie przedwojenna Warszawska Izba Rolnicza organizowała bazę dla swych prac doświadczalnych. Stanął jednak wobec nowych realiów gospodarki socjalistycznej, kradzieży, bałaganu, dewastacji, itp.

    Pisał tak: „Trudności były duże, kłopoty z nasionami, nawozami i zaopatrzeniem. Kłopot był też z załogą, która niezbyt garnęła się do pracy, przy czym miejscowy sekretarz partii stelmach, nie tylko nic nie robił, ale przeszkadzał, ciągle wtrącając się we wszystko.” Podobnie, jak wielu ziemian, Bogdan stracił cały dorobek życia, wypracowany przez pokolenia, zginęły nawet pamiątki rodzinne.

    Po latach w pamiętniku napisał: ”Warszawa była w gruzach i pamiętam, że za pierwszej mej bytności szedłem na cmentarz Powązkowski od Saskiego Ogrodu przez zupełną pustkę, po pagórkach gruzów, pośród których wiła się tylko wydeptana ścieżka. Grób ocalał, za to z mieszkania na ulicy Wspólnej 3 nie zostało śladu – bomba zniosła górne piętra doszczętnie. Żal było nie tylko dobrego mieszkania, ale pięknych antyków i najcenniejszych rzeczy i pamiątek wywiezionych z Kowalk. Nocowałem w Warszawie zwykle kątem.”

Po pewnym czasie został administratorem zespołu 7 majątków Państwowych Nieruchomości Ziemskich w Krasnem, następnie był administratorem majątku w Luszynie i księgowym w Pęcherach. Po dwóch latach przeniósł się do Nowej Wsi, należącej do Instytutu Sadownictwa w Skierniewicach a od 1953 roku, do przejścia na emeryturę w 1968, był dyrektorem Rolniczego Zakładu Doświadczalnego SGGW w Żelaznej k/ Skierniewic.

    Za swoją pracę zawodową w 1967 roku odznaczony został Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski oraz Złotą Odznaką Honorową SGGW.

1. Order Odrodzenia Polski - Polonia Restituta, na zdjęciu awers i rewers   2. Złota Odznaka SGGW

    W okresie Solidarności włączył się w działalność opozycyjną, współpracując m.in. z Ruchem Obrony Praw Człowieka i Obywatela.

    Bogdan ożeniony był z Ireną z Hełczyńskich (ślub w lutym 1936 roku), ze związku tego urodziły się dwie córki: Krystyna i Ewa, urodzony w czasie okupacji niemieckiej syn Staś zmarł wkrótce po narodzinach.

    Na emeryturze zamieszkał z córką Krystyną w Warszawie. Zmarł w Warszawie 2 marca 1982 roku i pochowany został w grobie rodzinnym na Powązkach.

    W 23 lata po śmierci Bogdana Chełmickiego, w roku 2005 staraniem Rypińskiego Oddziału Polskiego Towarzystwa Historycznego i Starostwa Powiatowego w Rypinie, wydano Jego pamiętniki w publikacji pt. „Powiat rypiński w pamiętnikach”. Wydarzenie to połączone zostało z nadaniem Zespołowi Szkół nr 3 w Rypinie imienia Bogdana Chełmickiego.

    Rodzicami Zofii byli: Edward s. Józefa Antoniego i Natalia Emilia Kowalewska h. Dołęga. Zofia była najstarszą z pięciorga dzieci. Początkowo pobierała naukę w domu, później ukończyła Prywatne Gimnazjum im. Królowej Jadwigi w Radomsku. Było to ośmioklasowe gimnazjum żeńskie, katolickie i bardzo konserwatywne.
    Zachował się dowód osobisty „Chełmickiej Zofji uczenicy VIII klasy Gimnazjum J. Chomiczówny im. Królowej Jadwigi w Radomsku”, datowany 19 XII.1926 r. z podpisem dyrektorki Jadwigi Chomicz.

    Do gimnazjum przyjmowane były uczennice na podstawie egzaminu wstępnego lub świadectwa czteroletniej szkoły powszechnej. Po złożeniu egzaminu wstępnego, Zofia została przyjęta do trzeciej klasy gimnazjum.
    Z zachowanego w archiwum rodzinnym regulaminu szkoły, wynika m.in., że co niedzielę i w święta uczennice wspólnie maszerowały parami do kościoła. Obecność na mszy była obowiązkowa a w czasie przez władze szkolne oznaczonym, uczennice musiały przystępować do spowiedzi i komunii świętej.
    Opuszczenie w dni świąteczne nabożeństwa, a w dni powszednie lekcji, oraz spóźnienie się do kościoła i szkoły musiało być usprawiedliwione listem rodziców lub opiekunów. Wobec nauczyciela, uczennicy nie wolno było wymawiać się nieprzygotowaniem z danego przedmiotu. Uczennica, która opuściła więcej niż 10% lekcji nie otrzymywała promocji do następnej klasy. Po przybyciu do szkoły, aż do ukończenia wszystkich lekcji, nie wolno było uczennicy wychodzić do miasta, bez specjalnego zezwolenia wychowawczyni lub przełożonej.
    W przerwach między lekcjami, które były przeznaczone na wypoczynek i rozrywkę, uczyć się nie było wolno.
    Ubranie uczennicy musiało być czyste i całe, uczesanie skromne. Noszenie wszelkiego rodzaju ozdób i wstążek kolorowych oraz biżuterii było zabronione. Obowiązywało noszenie mundurka i kapelusza według przepisanej formy.
    Wobec Przełożonej, Wychowawczyni i wszystkich nauczycieli obowiązywała uprzejmość, posłuszeństwo i szczerość. W stosunkach z koleżankami uczennice zobowiązane były być uczynne, delikatne, życzliwe, zgodne, nie powinny także zapominać, że w szkole wszystkie są równe i że w istocie koleżeństwo polega na zachęcaniu się wzajemnym do dobrego i na wzajemnej pomocy w dążeniu do szlachetnych celów.
    Nie wolno było urządzać składek bez pozwolenia władzy szkolnej, ani brać udziału w zgromadzeniach publicznych, należeć do stowarzyszeń, poza obrębem szkoły. Obowiązki poza szkołą określały, że uczennica powinna zachowywać się zgodnością, względem starszych z uszanowaniem, młodszym dawać dobry przykład.
    Na ulicy, w miejscach publicznych, uczennice obowiązane były zachowywać się poważnie, nie przechadzać się grupami liczniejszymi nad 3 osoby, nie stawać na ulicach i chodnikach, nie chodzić pod rękę, nie czynić hałasu i wrzawy zbyt głośną rozmową i śmiechem, ustępować z drogi innym, szczególnie starszym – słowem zawsze i wszędzie przestrzegać dobrego wychowania, grzeczności i uprzejmości. Na wszelkie przedstawienia, koncerty, obchody i zabawy, uczennice mogły uczęszczać wyłącznie w towarzystwie rodziców lub opiekunów. Bez specjalnego zezwolenia władzy szkolnej uczennicom do kinematografu nie było wolno chodzić. Zabronione było przebywanie i chodzenie po ulicy od 1-go października do 1-go kwietnia po godzinie 6-ej wieczorem i od 1-go kwietnia od 1-go października po godzinie 9-ej wieczorem.     
    Na pensji, gdzie Zofia mieszkała obowiązywały rygory dotyczące zachowania, o których opowiadała swoim dzieciom szczegółowo, a były one bardzo podobne, jak 120 lat wcześniej w czasach, gdy kuzyni Chełmiccy przebywali na pensjach w Warszawie i uczyli się w Liceum Warszawskim, co opisał w swoich pamiętnikach Piotr Chełmicki s. Jakóba. Panny mieszkające na pensji nie miały żadnej swobody. Nie wolno im było samym wałęsać się po mieście, guwernantka towarzyszyła im wszędzie poza pensją.
    Tak jak 120 lat wcześniej, nie wolno było chodzić po pensji bez pantofli, drzemać ani spać w czasie na to nieprzeznaczonym.
    Wychowanie sprawiło, że Zofia kierowała się pewnym, niezmiennym katalogiem wartości, była osobą na wskroś przyzwoitą, solidną, wiarygodną i przewidywalną.
    Po maturze ukończyła 2 – letnią Szkołę Instruktorek Wiejskich Stowarzyszenia Zjednoczonych Ziemianek w Rudzie Czechowskiej koło Puław, gdzie przyjmowane były panny z pochodzeniem szlacheckim. Zachowało się świadectwo ukończenia tej szkoły.

    Ciekawostką jest, że w czasach powojennych, nazwa „Stowarzyszenie Zjednoczonych Ziemianek”, widniejąca na świadectwie była przyczyną drwin i szyderstw ze strony rozmaitych ludzi, najczęściej niewykształconych ale zajmujących wyższe niż Zofia stanowiska w hierarchii służbowej.

    W początkach 1937 roku Zofia poznała swego przyszłego męża Wacława. Miało to miejsce na uroczystości rodzinnej siostry - Marii zamężnej z Kazimierzem Wysokińskim - kolegą Wacława ze studiów na Politechnice Warszawskiej. Ślub odbył się 26 grudnia 1937 roku w kościele św. Jakuba w Częstochowie.

    W styczniu 1939 roku urodził się syn Jerzy Mieczysław a w marcu Wacław został zmobilizowany do armii. Od tego czasu Zofia stała się głową rodziny. W czasie okupacji pracowała w Białej Podlaskiej, zaangażowała się w pracę podziemną, była łączniczką Armii Krajowej o pseudonimie „Zośka”, zachował się dokument, potwierdzający ten fakt. Po wojnie, nawet przed rodziną, skrzętnie ukrywała przynależność do Armii Krajowej, dopiero po przemianach ustrojowych w roku 1989 opowiedziała swojej córce Zofii okupacyjną przeszłość. Opowiadała, jak została zatrzymana przez Niemców w łapance na ulicy w Białej Podlaskiej i gdy przyszła kolej na rewidowanie a Niemiec przystawiał Jej pistolet do piersi, wówczas z zimną krwią nie dała po sobie poznać, że przenosi meldunek, który był zaszyty w pasku sukienki. Innym razem przenosiła meldunek, o którym wiedziała, że zawiera wyrok śmierci na zdrajcę narodu polskiego, którego znała.

    Wobec zbliżającej się wojny - już 24 marca 1939 r. Wacław został zmobilizowany, trafił do Modlina do swojego macierzystego Drugiego Pułku Saperów Kaniowskich, 6 Batalionu Saperów na stanowisko dowódcy plutonu. Było to Jego kolejne spotkanie z Modlinem, bowiem dziesięć lat wcześniej w 1929 roku ukończył w Modlinie kurs podchorążych rezerwy saperów, o czym świadczą zachowane dokumenty. Fascynowało Go wojsko a wcześniej harcerstwo, w którym bardzo aktywnie działał, był instruktorem harcerskim a nawet na studiach w Politechnice Warszawskiej nosił przydomek „Harcerz”. Wybuch II wojny światowej zastał Go w Modlinie, brał udział w obronie twierdzy i w walkach o Warszawę aż do jej kapitulacji 29 września 1939 r. Po upadku Warszawy dostał się do niewoli niemieckiej, przebywał w obozach: Nienburg XB na terenie Dolnej Saksonii, gdzie otrzymał tabliczkę z numerem 948, która była Jego dowodem tożsamości przez długie lata, następnie Spittal w Karyntii (Austria) oraz w Woldenbergu IIC. Pozostał za drutami obozów pięć i pół roku. W tym samym obozie przebywało jeszcze dwóch Chełmickich: stryjeczny brat Zofii – Ludwik Janusz s. Wacława i Teodozjusz s. Stanisława.
    W czasie okupacji niemieckiej, mimo wojennego niedostatku Zofia posyłała mężowi do oflagu paczki. Tutaj należy wspomnieć o roli dalekiej kuzynki – Bożeny Chełmickiej c. Józefa, która przed wojną wyszła za mąż w Szwecji i nosiła nazwisko Mogensen. Kuzynka Bożena Mogensen pracowała dla Międzynarodowego Czerwonego Krzyża i pomagała jeńcom obozów jenieckich. Z pozostawionej przez Zofię korespondencji wynika, że Wacław dzięki Kuzynce Bożenie otrzymał w obozie co najmniej jedną paczkę, co w owych warunkach było bezcenne.
    Po powrocie z obozu jenieckiego Wacław był nieustannie chory, odmrożenia palców stóp i amputacja dwóch palców stopy należały do najlżejszych. Przede wszystkim w Jego psychice zaszły wielkie zmiany - była to choroba drutów kolczastych. W pamiętniku Wacław pisał, że prześladował Go lęk przed szaleństwem a otaczające Go druty napierały na Niego jak w Makbecie, czuł na mózgu ich stalowy ucisk.
    Po zakończeniu wojny w 1946 roku Zofia z mężem i dziećmi zamieszkali we Wrocławiu. Później, bo w 1953 roku, nastąpiła decyzja Wacława o przeniesieniu z Wrocławia do Białogardu. Po dwóch tygodniach od zamieszkania w Białogardzie Wacław zachorował i znalazł się w szpitalu, z którego już nie wrócił, okazało się wówczas, że była to białaczka. W czerwcu następnego roku w Szpitalu Klinicznym AM w Gdańsku - zmarł. W rozmowach, już po śmierci męża – Zofia zawsze broniła słuszności decyzji o przeniesieniu, bo jak mówiła, trzeba zawsze pamiętać o uwarunkowaniach podejmowanych decyzji. Prawdziwą przyczyną zmiany miejsca zamieszkania był fakt ochotniczego udziału Wacława w wojnie polsko – bolszewickiej 1920 r., za co po wojnie był prześladowany. Ktoś namówił Go do zmiany miejsca zamieszkania, zapewne chętny do zajęcia mieszkania we Wrocławiu przy ul. Norwida 59/3. Wacław w swojej naiwności sądził, że na tzw. północnym-zachodzie zginie służbie bezpieczeństwa. W Białogardzie nastąpił najtrudniejszy etap życia Rodziny, trwający 18 lat. Zofia była daleko od rodziny, zdana tylko na własne siły, zmagała się wówczas z niewyobrażalnymi trudnościami. Jeszcze w czasie choroby męża, rozpoczęła poszukiwania pracy. Początkowo zatrudniła się, jako sekretarka w jakimś biurze, później w świetlicy w szkole podstawowej. Dopiero, gdy reaktywowano kółka rolnicze w roku 1956 zaczęła pracować w swoim zawodzie, jako instruktorka rolna. W pracy była obiektem nieustannego szyderstwa z powodu pochodzenia a także wykształcenia (na świadectwie ukończenia szkoły instruktorek wiejskich widniała nazwa „Stowarzyszenia Zjednoczonych Ziemianek”), w tym czasie zwierzchnikiem Zofii był człowiek ledwie po szkole podstawowej. Za plecami nazywano Ją z przekąsem „ziemianką”. Praca Zofii polegała na organizowaniu kół gospodyń wiejskich na terenie powiatu białogardzkiego, później prowadzeniu kursów dla kobiet z zakresu gospodarstwa domowego. W tamtych czasach do niewielu miejscowości wiejskich był dojazd autobusowy czy kolejowy. Zebrania na wsi odbywały się głównie w godzinach popołudniowych i wieczornych.
    W swej pracy Zofia często pokonywała pieszo nawet i po 8 kilometrów do celu i z powrotem. W jeden wieczór zimowy, wróciła dopiero po godzinie 21-ej, cała ośnieżona (wyglądała jak kula śniegowa) i była tylko w jednym bucie, ponieważ drugi zaginął utopiony w grząskim gruncie, gdy próbowała skrócić sobie drogę do domu. W 1967 roku Zofia przeszła na emeryturę.
    Po Wacławie pozostała pamięć jego córki Zofii i pamiętniki, listy, poezje i eseje Jego autorstwa a także wiele dokumentów z przeszłości i zdjęcia, które pozwoliły odtworzyć czas miniony z przed 100 lat. Był człowiekiem czarującym i wielkim optymistą, jednak w sprawach praktycznych – niezbyt realny, ponosiła Go zbytnia łatwowierność, był niezmiernie miły, uczynny, gorący patriota, bardzo był w rodzinie lubiany.
    Zofia była człowiekiem niezwykle pracowitym, zawsze miała jakieś zajęcie. Haftowała bardzo piękne serwety i obrusy, robiła doskonałe przetwory na zimę, świetnie gotowała i piekła. Interesowała się historią a także naukami przyrodniczymi. Pasjonowała Ją historia obydwu rodów, z których pochodziła: Chełmickich po mieczu i Kowalewskich po kądzieli, robiła zapiski, wyszukiwała w bibliotece książki, w których pojawiał się ślad nazwiska rodowego. Snuła opowieści o powiązaniach rodzinnych, mariażach zawieranych wśród Kowalewskich z Kowalewskimi, Chełmickich z Chełmickimi a także związkach Chełmickich z Kowalewskimi. Pod koniec życia, kiedy już nie mogła czytać, prosiła, aby siadać koło Niej i czytać książki z zakresu zielarstwa.

    Była człowiekiem niezwykłym, zawsze pełna poświęcenia i miłości dla innych, żyła dla innych, o siebie i swoje sprawy nigdy nie dbała, nie skarżyła się na swój los - mimo, że z tak wieloma trudnościami zmagała się w życiu i tak wiele przeżyła. Była osobą niezwykłej dobroci i serca. Zmarła w pełnej przytomności umysłu 28 sierpnia 2007 roku o godzinie osiemnastej piętnaście, przeżywszy prawie 100 lat. Odeszła w obecności córki, która trzymając Ją za rękę, miękko i łagodnie przeprowadziła obolałą do wieczności tak, aby ostatnim wspomnieniem było wrażenie dobroci.  

Opracowała wdzięczna córka Zofia Sztajer

        Bożenia (Barbara) Chełmicka Mogensen (1910 – 1977) córka Józefa i Józefy z Trączyńskich prawdopodobnie urodziła się w Sosnowcu. Jej ojciec Józef był sztygarem, matka zaś zmarła, gdy Bożena miała 12 lat. Niewiele informacji o jej życiu w Polsce udało się zgromadzić. Wiadomo jest, że około 1933 roku znalazła się w Aix-en-Prowencce na studiach. Być może studiowała literaturę lub nauki prawnicze, gdyż Aix-en-Prowence jest od lat siedzibą wydziałów prawa i literatury Uniwersytetu Aix Marseille. Tam poznała Jørgena Mogensena, Duńczyka, który studiował ekonomię. Młodzi pobrali się a 18 stycznia 1934 r. urodziła się córeczka dwojga imion Inger Józefa, nazywana pieszczotliwie Krupką. Po studiach Jørgen dostał pracę w duńskim Poselstwie w Warszawie, mieszkał tam z Bożeną i małą Krupką. Przed Bożym Narodzeniem 1939 roku, jako ostatni dyplomata opuścił Warszawę i po dramatycznej ucieczce z rodziną dotarł do Kopenhagi. W lutym 1941 r. został wicekonsulem Danii w Gdańsku, dokąd przezornie pojechał bez rodziny. Został członkiem konspiracyjnej Tajnej Organizacji Wojskowej „Gryf Pomorski”, której celem była pomoc polskiej ludności Pomorza i przygotowanie wystąpienia zbrojnego w połączeniu z desantem polskich wojsk z Zachodu. Wiosną 1944 r. został aresztowany przez gestapo, po wpadce gdyńskich konspiratorów przewieziono go do obozu koncentracyjnego Floβenburg koło Heiden w Bawarii przy granicy czeskiej, stamtąd do obozu koncentracyjnego w Dachau a potem do następnego obozu w Insbrucku.
        Bożena razem z Adamem Sokólskim – nauczycielem i Romaną Heltberg – lektorką języka polskiego na Uniwersytecie Kopenhaskim, założyła „Felicję” – oddział Polskiej Akcji Kontynentalnej, podziemnej struktury rządu londyńskiego. Była członkiem jednej z trójkowych struktur organizacji. Nosiła pseudonim Elsa Olafson. W 1943 r. - po pierwszej fali aresztowań przejęła od Sokólskiego kod konspiracyjnej radiostacji i przekazywała informacje do Londynu. Pracowała w komórce wywiadu.
        W marcu 1944 roku gestapo wpadło do mieszkania Bożeny w Charlottenlund. Szczęśliwie została ostrzeżona przez swoją córeczkę, która przez okno pokazała swą przerażoną twarz, jednocześnie symulując atak wyrostka. Bożena przedostała się do Szwecji. Tam pracowała w Szwedzkim Czerwonym Krzyżu, organizując m.in. pomoc jeńcom oflagów i stalagów. Po powrocie Jørgena z obozu – małżonkowie Mogensen rozwiedli się. Bożena była nadal w serdecznych stosunkach z rodziną byłego męża. Ze Szwecji wyjechała do Belgii a potem do brata Bronisława do Szwajcarii, następnie do Brazylii. Do Danii powróciła na krótko przed śmiercią.
        Zmarła w 1977 roku. Prochy Bożeny Mogensen sprowadziła do Polski jej najbliższa rodzina. Bożena została pochowana na cmentarzu w Sosnowcu (Zagórzu). Na pogrzebie urnę z prochami niósł Stefan Adrian syn Ludwika, jej stryjeczny brat. Obecnie grobem opiekuje się Stefan Michał syn Jana z Sosnowca.

        Bożena Chełmicka Mogensen była wielką polską patriotką, żołnierzem podziemnych struktur polskiego państwa. Jej nazwisko i działalność w tajnej polskiej organizacji ruchu oporu zarówno na terenie Danii jak i Szwecji wymieniają następujące żródła:

        O Bożenie Chełmickiej Mogensen postanowiłam napisać ze względu na Jej okupacyjną przeszłość. Na Jej ślad natrafiłam w korespondencji moich rodziców z okresu II wojny światowej i pamiętnikach Ojca. W tym celu nawiązałam kontakt z Ambasadą RP w Kopenhadze, która w maju 2010 r. w Kopenhadze współorganizowała wraz z Towarzystwem Krzewienia Oświaty Polskiej seminarium z okazji 65 rocznicy zakończenia II wojny światowej poświęcone polskiemu ruchowi oporu w Danii. Nazwisko Bożeny Chełmickiej Mogensen było tam wielokrotnie wymieniane. Potem poszło, jak po sznurku, odezwała się Pani Maria Małaśnicka – Miedzianogóra z Kopenhagi, przygotowująca książkę na temat polskiego ruchu oporu w Danii. Z istotnymi informacjami dołączył Stefan z Sosnowca, wnuk stryja Bożeny. W ten sposób powstał biogram o Bożenie.

Opracowała Zofia Sztajer